सम्यक

हजारो वर्षांपासून भारतीय भूमीचा एक भूभाग सदैव रक्ताळलेला आहे. आाज ही या भूमीवर रक्त ओघळतच आहे. द्रविड,आर्य,ग्रीक,शक,पार्थियन्स,आयोनियन्स,बॅक्टि्रयन्स,हूण,मुसलमान आणि इतर अनेक लहान-सहान आक्रमणांना सर्वप्रथम छातीवर घेणारी ही मातीच काय,तर या भूमीवरून वाहणा-या रावी,चिनाब,सतलज,बियास आणि झेलम या  पाच नदयांचे पाणी देखील लाल झाले होते. सिंधू आणि यमुना या नदयांच्या मधल्या भागातून वाहणा-या पाच नदयांनी वेढलेला हा भाग म्हणजे पंजाब. चिरंतन संघर्ष हा पंजाबचा स्थायी भावच झालेला दिसतो.  याला कारण भारताच्या नकाशात त्याचे असलेले स्थान. पंजाबच्या उत्तर व पश्चिम दिशेला हिमालयाच्या रांगा दिमाखाने भारताचे संरक्षण करतात. हिमालयाच्या रांगांनी भारताचे संरक्षण जेवढे केले आहे,तेवढेच त्याच्यातील खिंडीनी आक्रमकांना भारताच्या भूमीवर येण्यासाठी वाट देखील दिली आहे. हिमालयातील काही खिंडी प्रागऐतिहासिक काळापासून यासाठी उपयुक्त ठरल्या आहेत. खैबर खिंड तर भारताच्या इतिहासातील सर्वज्ञात खिंड म्हणता येते. हिमालयाच्या दुर्गम पर्वतराजींमधून येणारा प्रत्येक आक्रमक पहिल्यांदा ज्या सखल भागात पोहचला तो म्हणजे...

  ज्या बोस्टन शहराने अमेरिकन स्वातंत्र्ययुद्धाला जन्म दिला , त्याच बोस्टनमध्ये अमेरिकेतील पहिल्या वृत्तपत्राचा जन्म झाला.१४३९ साली जर्मनीतील योहानेस गुटेनबर्ग याने सरकत्या छपाई यत्रांचा म्हणजेच आजच्या भाषेत प्रिटिंग प्रेसचा शोध लावला. त्याच्या शोधाने जग बदलवले असे म्हणण्यात काहीही वावगे नाही. गुटेनबर्ग हा एका अर्थाने आजच्या आधुनिक जगातील प्रसार माध्यमांचा जनक ठरतो. त्याच्या शोधाने छपाईला जो वेग दिला , त्यामुळे जगाला वेग मिळाला. त्याने निर्माण केलेल्या प्रिटिंग प्रेसवर त्याने सर्वप्रथम बायबलच्या २०० प्रती छापल्या , जे बायबल आज गुटेनबर्ग बायबल म्हणून जगात ओळखेले जाते. त्याच्या या पहिल्या छपाईने ख्रिश्चन धर्माच्या जागतिक प्रचार-प्रसाराला पंधराव्या शतकाचा विचार करता प्रचंड वेग मिळाला. गुटेनबर्ग बायबल घेऊन ख्रिश्चन धर्मगुरू जगाच्या विविध भागात पोहचले , म्हणजे ख्रिश्चन धर्म त्या भागांमध्ये पोहचला. हस्तलिखित तयार करण्याच्या काळापर्यंत हे शक्य नव्हते. गुटेनबर्गला आज कोणी गॅलिलीओ , न्यूटन , आईनस्टाइन इत्यादी महान शास्त्रज्ञांच्या मांदियाळीत फारसे महत्व देत नाही. असे असले तरी जगातील सर्व क...

मोहोंजोदारो आणि हरप्पा संस्कृतीचा काळ हा प्रामुख्याने प्राग्वैदिक व अनार्य म्हणून इतिहासात परिचित आहे. जैन तत्त्वज्ञान व धर्मपरंपरा प्राग्वैदिक व अनार्य म्हणून ओळखले जाते. त्याचप्रमाणे मोहोंजोदारो आणि हरप्पा संस्कृतीचा जैन संस्कृतीशी असलेला अनुबंध जैन कलेतून स्पष्टपणे जाणवतो. भारतीय शिल्पकला,चित्रकला व संगीत नृत्यादी कलांवर जैन कलापरंपरेचा प्रभाव पडलेला दिसून येतो. आज भारतात येणा-या परदेशी पर्यटकांचे एक मुख्य आकर्षण म्हणजे आपली लेणी आणि त्यातील शिल्पकला. जैन आणि बौद्ध या दोन्ही धर्मांनी हा कलेचा समृद्ध वारसा भारतीय संस्कृतीला प्रदान केलेला आहे. भारतात विविध ठिकाणी बौद्ध व जैन लेणी एकाच ठिकाणी अस्तित्वात असलेली दिसतात. इ.स.पूर्व पाचव्या शतकापासून जैन शिल्पकला लेण्यांच्या माध्यमातून विकसित होत गेलेली दिसते. बौद्ध लेण्यांमध्ये भगवान बुद्ध,त्यांच्या जीवनातील महत्वाचे प्रसंग व बौद्ध कथा कोरण्यात आलेल्या आहेत. त्याचप्रमाणे जैन लेण्यांमध्ये २४ तीर्थंकर आणि धर्मकथा आकारण्यात आलेल्या दिसतात. संपूर्ण भारताचा विचार करता आपल्या महाराष्ट्राला बौद्ध-जैन लेण्यांचा सगळयात मोठा वारसा लाभलेल...

'बोस्टन टी पार्टी' ही घटना अमेरिकेच्या स्वातंत्र्ययुद्धाची ठिणगी होती. स्वातंत्र्याची आस असणारा अमेरिकन समाज शंभर वर्षातच स्वातंत्र्याच्या युद्धापर्यंत पोहचतो. यामागची कारणं आर्थिक ,राजकिय व सामाजिक असली, तरी अमेरिकेत प्रारभं झालेल्या शिक्षणाचा प्रसार ही त्याची उर्जा होती. युरोपातील विविध देशांमधून अमेरिकेत गेलेल्या अनेकांना युरोपातील आधुनिक शिक्षणाचा वारसा लाभलेला होता. त्यातही महत्वाचे म्हणजे युरोपातील प्रबोधनाच्या काळाचे एक अपत्य म्हणजे अमेरिका होती. स्वतःच्या गुलामीची जाणिव होण्याचा सर्वात प्रमुख स्त्रोत म्हणजे शिक्षण. महात्मा फुले,डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर,राजर्षी शाहू महाराज, महात्मा गांधी,पंडित जवाहरलाल नेहरू, डॉ.बुकर टी.वाशिंग्टन,मार्टिन ल्यूथर किंग, डॉ.कार्वर,नेलस्न मंडेला अशा प्रत्येक महापुरूषाने गुलामीच्या बेडया तोडण्यासाठी शिक्षणरूपी घनाची आवश्यकता कायमच अधोरेखित केलीली दिसते. त्यांनी शिक्षणाच्या प्रचार-प्रसारासाठी स्वतः शैक्षणिक संस्थाची निर्मिती केली. अमेरिकेला आज आपण एक महासत्ता म्हणून ओळखतो. अमेरिकेच्या महासत्ता म्हणून वाटचालीत तेथील शिक्षणाची अत्यंत महत्...

वैदिक संस्कृतीपासून तीर्थस्थानांच्या ठिकाणाच्या विविध विधींना अत्यंत महत्व देण्यात आले. आज ही माणसाच्या जन्मापासून ते मरणापर्यंत तीर्थस्थानाशी त्याचा संबंध असतोच. जन्माला आल्यानंतर डोक्यावरच्या काढलेल्या पहिल्या केसांपासून ते अस्थि विर्सजनापर्यंत माणसाचे तीर्थस्थानाशिवाय पान हलत नाही. भारतातील गंगा,नर्मदा,गोदावरी इत्यादी काही नद्यांमधील स्नानाला वेगळेच महत्व देण्यात आले आहे.पापं धूण्यासाठी गंगा नदी सर्वात महत्वाची मानली जाते. जीवनाच्या सायंकाळी अनेकांना गंगास्नानाची ओढ लागलेली दिसते. गंगेत अथवा विशिष्ट तीर्थस्थानी स्नान केल्यास पापमुक्तीची शंभर टक्के गॅरंटी दिलेली आहे. पापं धूऊन जाण्याच्या धार्मिक शिकवणीचे व सामाजिक रुढीचे अत्यंत विवेकपूर्ण खंडन 'सूयगदांग' या जैन अंगग्रंथांतील तृतीय अंगग्रंथात करण्यात आले आहे. सूयगदांगमध्ये पाप धूण्याच्या रुढीवर प्रश्नचिन्ह उभे करतांना पाण्यात स्नान करून पापमुक्ती होत असेल, तर बेडूक,मगर व सांपासारखे प्राणी माणसांपेक्षा श्रेष्ठ होत व त्यांना प्रथम मुक्ती मिळाली पाहिजे. तसेच तीर्थस्नानाने जर पाप धुवून जाते तर पुण्यही धुतले जात असेल अस...

२९ नोव्हेंबर १७२३ ची थंड सकाळ. झोपेतून जागे होत असलेले एक शहर. शहराच्या रक्तवाहिन्यांमधून माणसांचा प्रवाह हळुहळु वाहू लागलेला. शहराच्या भिंतींवर एक भित्तीपत्रक झळकत होते. भित्तीपत्रकाने गोठलेल्या-अर्धवट झोपेत असलेल्या शहराला करंट लागला. शहरातील प्रत्येकजण भित्तीपत्रक वाचण्यासाठी-पाहण्यासाठी धावू लागला. शहराच्या रक्तवाहिन्यामध्ये जणू उच्च रक्तदाब निर्माण झाला. बोस्टनच्या प्रत्येक रस्त्यावर माणसांचा अलोट प्रवाहो वाहू लागला. झोपेतून उठलेल्या प्रत्येकाला मरगळ घालविण्यासाठी चहाची तलफ होण्याची ही वेळ,असली तरी आज चहाने प्रत्येकाच्या मनात प्रचंड राग निर्माण केला होता. मनाच्या किटलीत दबा धरून बसलेल्या असंतोषाच्या वाफेनं किटलीचे झाकण उडाले. आज बोस्टनवासीयांना मरगळ झटकण्यासाठी प्रत्यक्ष चहा ऐवजी भित्तीपत्रकातील बोस्टनच्या बंदरात चहा घेऊन आलेल्या जहाजाची माहिती आणि त्यासंदर्भात केलेले आव्हान पुरेसे होते. बोस्टन बंदरात मध्यरात्री 'डर्डमाऊथ' हे इंग्लंडवरून आलेले जहाज दाखल झाले होते. डर्डमाऊथने भरून आणलेला चहा बोस्टनच्याच काय अमेरिकेतील कोणत्याच शहरातील चहाच्या कपात असता कामा नये,...

आगम ग्रंथांची निर्मिती ही जैन धर्मातील दिगंबर व श्वेतांबर भेदाची नांदी ठरली. दिगंबर व श्वेतांबर यांचे आगम ग्रंथ खरे पाहिले तर समानच आहेत. तथापि दिगंबरपंथीयांचे म्हणणे असे की,पूर्वीचे मूळ आगमग्रंथ नष्ट झाले असून सध्या उपलब्ध असलेल ग्रंथ श्वेतांबरपंथी विद्वांनांनी तयार केले आहेत. सूक्ष्म अवलोकान केल्यास दोन्ही पंथांच्या तत्त्वज्ञानात मुळीच भेद दिसत नाही;परंतु दोन्ही पंथीयांनी आपापले स्वतंत्र तत्त्वज्ञानाचे ग्रंथ लिहिले आहेत. तथापि ग्रंथांची नावे (हरिवंशपुराण,पद्मचरित्र इ।) सारखीच असून त्यांतील विषयही बहुतांशी सारखेच आहेत. श्वेतांबर पंथात स्त्रियांना दीक्षा घेण्याचा अधिकार असून त्यांना कैवल्यप्राप्ती होते असे मानण्यात येते. दिगंबर पंथास मात्र हे मान्य नाही. श्वेतांबर साधू वस्त्रे नेसतात व त्यांच्या देवतांनाही वस्त्रे नेसवतात. दिगंबर साधू व देवता विवस्त्र असतात. दिगंबर व श्वेतांबर यांच्यातील स्त्री विषय दृष्टीकोन पाहण्यासाठी १९ वे तीर्थंकर मल्लीनाथ यांची कथा अत्यंत उपयुक्त ठरते. दिगंबर पंथीयांच्या मते मल्लीनाथ पुरुष होते. श्वेतांबर मात्र मल्लीनाथ म्हणजे मल्ली नावाची राजकुमारी ह...

अमेरिकेचा राष्ट्रध्वज आपण पाहतो,तेंव्हा त्यावर १३ पट्टया असलेल्या दिसतात. हया तेरा पट्टया राष्ट्रध्वजावर विनाकारण नाहीत. अमेरिकेच्या धरतीवर वसलेल्या मूळच्या तेरा वसाहतींचे ते प्रतिक आहे. १६०७ साली जेम्स टाऊन ही पहिली वसाहत संयुक्त स्टॉक कंपनी इंग्लंडने स्थापन केली. यामुळेच आजच्या अमेरिकेच्या निर्मितीचे श्रेय इंग्लंडकडे जाते. अमेरिकेच्या भूमीवर यानंतर म्हणजे १७३२ पर्यंत आणखी १२ वसाहती स्थापन झाल्या.हया सर्वच वसाहती इंग्रजांनी स्थापन केलेल्या नव्हत्या. मात्र काही काळाने त्या इंग्लंडच्या राजसत्तेच्या अधिपत्याखाली आल्या. व्यापार,धर्म व शेती असे विविध हेतू हया वसाहतींची स्थापना होण्यामागे होते. अमेरिकेतील मूळ तेरा वसाहती तीन वेगवेगळया भागांत वसविल्या गेल्या. हे तीन भाग म्हणजे न्यू इंग्लंड,मध्य आणि दक्षिण अमेरिका. जेम्स टाऊन म्हणजेच व्हर्जिनिया वसाहत लंडन व प्लिमथ संयुक्त स्टॉक कंपनी यांच्याकडून १६२४ साली इंग्लंडच्या राजाच्या अधिपत्याखाली आली. व्हर्जिनिया वसाहतीनंतर १६२३ मध्ये  मॅसेच्युसेटस् वसाहत स्थापन झाली. १६२३ ला मॅसेच्युसेटस् बे कंपनीला इंग्लंडच्या राजाने दिलेल्या आज्ञे...