सम्यक

''कोणी विद्यार्थी जिज्ञासू नसेल तर मी त्याला शिकवू शकत नाही."  एक गुरु म्हणून कन्फ्यूशियसची ही पहिली अट होती.  खरं पाहिले तर ती प्रत्येक शिक्षकाची अट असते.  कन्फ्यूशियसच्या विद्यालयात अत्यंत नाममात्र दक्षिणेत विद्यार्थ्यांना ज्ञानग्रहणाची संधी मिळत होती.  त्यामुळे ते विद्यालय एका हाडाच्या शिक्षकाच्या हया एकमेव शर्तीवर चालणार यात कोणतीच शंका नाही.  असे असले तरी समाजात असे काही विद्यार्थी असतात की त्यांच्यामध्ये ज्ञान मिळवण्याची इच्छा अफाट असली तरी बौद्धिक क्षमतेचा अभाव असतो.  अशा काही विद्यार्थ्यांनी कन्फ्यूशियसच्या विद्यालयात प्रवेश घेतला होता.  प्रत्यक्ष अध्यापन-अध्ययन प्रक्रिया प्रारंभ झाल्याशिवाय कोणताही शिक्षक विद्यार्थ्याचे मूल्यमापन करू शकत नाही.  अशावेळी कन्फ्यूशियसच्या विद्यालयातील बुद्धिमान विद्यार्थ्यांना आपला गुरु अशा र्निबुद्धांवर आपला वेळ,उर्जा व ज्ञान यांचा व्यय करत आहे.  त्याने शिष्य निवडतांना सावधानी बाळगली पाहिजे.  याची खंत वाटत असे.  ते याबद्दल कन्फ्यूशियसकडे तक्रार देखील करत.  मात्र तो त्यांच्याशी...

"समाजातील उच्च पदांवर विराजमान असलेले लोक संकिर्ण मानसितकतेचे झाले आहेत. कोणतही काम असो वा व्यापार प्रामाणिकता व पारदर्शकता वगळूनच होत आहेत.  शोकविहिन अत्यंविधी केले जात आहेत.  अशा सर्व परिस्थितीत मी केवळ एक मुक साक्षीदार बनून राहू शकत नाही."  असा विचार लोचांगवरून परतत असलेला तीस वर्षीय कन्फ्यूशियस सभोवतालच्या सामाजिक परिस्थितीकडे पाहून करत होता.  आज ज्या वर्तमानात आपण लोक जगत आहोत,त्यापेक्षा इसवी सन पूर्व सहाव्या शतकातील वर्तमान वेगळे नव्हते.  हेच यावरून स्पष्ट होते.  तुकोबांच्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, "मोले घातले रडावया।नाही आसू नाही माया।।" अथवा "भूके नाही अन्न।मेल्यावरी पिंडदान।।" हेच मानवी समाजाचे भूत आणि वर्तमान असलेले दिसते.  आपल्याकडे भूतकाळ म्हणजे एकदम 'सुवर्णकाळ' होता किंवा 'सतयुग' होते.  अशा भ्रामक गोष्टी पसरवण्याचे काम कायमच जोरदार चालू असलेले दिसते.  मानवी प्रवृत्ती हया सदासर्वकाळ सारख्याच आहेत.  हे त्रिकालाबाधित सत्य आहे.  भूतकाळ एवढा साजरा असता तर भगवान बुद्ध,भगवान महावीर,येशू ख्रिस्त,महंमद पैगंबर,नानकदेव...

८ मार्च १८४६ रोजी 'न्यू फ्लोरिडा मेल' नावाच्या अमेरिकन वृत्तपत्रात एक जाहिरात प्रसिद्ध होते.  जाहिरातीत सांगितले जाते कि," १९ वर्षांची गर्भावस्थेच्या प्राथमिक अवस्थेत असणारी. एक सुंदर नीग्रो युवतीला कोणी तरी चोरून नेले आहे किंवा ती पळून गेली आहे.  तिला पकडून आणणा-याला ५० डॉलरचे रोख बक्षिस देण्यात येईल."  वृत्तपत्राच्या हया ४-५ सेंटिमिटरची अशा जाहिराती अनेक वेळा इतिहासातील परिस्थितीवर प्रकाश टाकण्यासाठी पुरेशा ठरतात.  वृत्तपत्र हया जगातील पहिल्या प्रसार माध्यमापासून आजच्या समाज माध्यमांपर्यंतच्या जाहिराती नकळतपणे त्या-त्या काळाचा युगधर्म सांगत असतात.  'न्यू फ्लोरिडा मेल' मध्ये प्रकाशित झालेली ही जाहिरात पाहून आज आपल्याला धक्का बसल्याशिवाय राहत नाही'  असे असले तरी आजपासून २०० वर्षांपर्वी अमेरिकन वृत्तपत्रात अशा जाहिराती प्रकाशित होणे, ही एक अत्यंत सामान्य गोष्ट होती.  अमेरिकन वृत्तपत्रातील असे अनेक कात्रणे याची साक्ष देतात.  चोरून नेण्यात आलेल्या किंवा पळून गेलेल्या नीग्रो युवतीच्या अनुषंगाने आपल्या मनात अनेक प्रश्नांचे मोहोळ उठल्याशिवाय...

इसवी सन पूर्व ५२३ मध्ये कन्फ्यूशियस आपला मित्र नांगोंग चिंग्सू याच्यासमवेत 'लोचांग' शहराकडे रवाना झाला.  लोचांग शहरात तो आणि चिंग्सू कर्मकांड अथवा अनुष्ठानात पारंगत होण्यासाठी आले होते.  असे असले तरी याठिकाणी भविष्यात चीनी समाजावर सखोल प्रभाव टाकणा-या दोन जीवन तत्त्वज्ञानांचा परिचय होणार होता.  हा परिचय त्यांना एकमेकांपासून कायमचे विभक्त राहण्यासाठी देखील उपयुक्त ठरणार होता.  एका कथेनुसार कन्फ्यूशियस लोचांगच्या मुख्य ग्रंथालयात आपले स्वरचित साहित्य जमा करण्यासाठी गेला.  तेंव्हा त्याला समजले की हया ग्रंथालयाचा प्रमुख ग्रंथपाल म्हणून कार्यरत होता.  त्याने आता निवृत्ती घेतली आहे.  जर तुला तुझे साहित्य हया ग्रंथालयात जतन करुन ठेवावे असे वाटत असेल तर तू लाओत्सेची मदत यासंदर्भात घेऊ शकतो.  म्हणजेच लाओत्सेने शिफारस केल्यास हे काम होऊ शकते . त्यानंतर लाओत्से-कन्फ्यूशियस यांची भेट झाली.  हया घटनेचा उल्लेख ताओवादी आणि कन्फ्यूशियसवादी अशा दोन्ही साहित्यात आलेला आहे.  यातून एक गोष्ट स्पष्ट होते की लाओत्से आणि कन्प‹यूशियस यांची भेट झाली ह...

"माझ्या आईच्या वेदना माझ्या मनात प्रतिमा होऊन राहिल्या होत्या.  त्यात सामावले होते सारे दारिद्रय,सारे अज्ञान,असहायता,वेदनामयता,भांबावलेपण,भुकेने व्याकुळलेले दिवस आणि रात्री,अस्वस्थ भ्रंमती,निष्फळ प्रतीक्षा,अनिश्चितता,भीती,भयानकता,निरर्थक यातना आणि अपार दुःख."  प्रख्यात नीग्रो लेखक रिचर्ड राइट यांनी केलेले हे विधान एका अर्थाने नीग्रो साहित्याचा गाभा व्यक्त करणारे आहे.  हा परिच्छेद वाचतांना वामन निंबाळकर यांच्या आई हया कवितेची आठवण झाल्याशिवाय राहत नाही.  याचाच अर्थ नीग्रो आणि दलित साहित्याची नाळ जोडलेली दिसते.  कारण रिचर्ड राइटची 'आई' असो की वामन निंबाळकरांची 'आई' यांच्या जीवनसंघर्षात असलेले  अद्वैत.  'अंकल टॉम्स केबिन' कादंबरीनंतर नीग्रोंच्या दास्यमुक्तीच्या दृष्टीने हालचालींना वेग आला.  त्यांना गुलामीतून मुक्त करण्यासाठी प्रयत्न करणा-या मुठभर गो-या लोकांच्या प्रयत्नांना ही कादंबरी बळ देऊन गेली.  अंकल टॉमने नीग्रो गुलामांच्या मनात आपल्या हातापायातील बेडया आणि मानेवरील जोखडाबद्दल अस्वस्थता निर्माण केली.  तोपर्यंत ही अस्वस्थता ...

"मला लोक ओळखत नाहीत ही चिंता मला कधीच सतावत नाही.  यापेक्षा माझी योग्यता कोणत्याही प्रकारे कमी होता कामा नये.  याविषयी मात्र मी कायम चिंतित असतो."असे विधान करणारा कन्फ्यूशियस प्रसिद्धी मिळवण्यापेक्षा स्वतःच्या योग्यतेला महत्व देतांना दिसतो.  प्रसिद्धीसाठी लोक हल्ली काहीही करायला तयार आहेत.  प्रत्येकाला प्रसिद्ध व्हायचे आहे,मग त्यासाठी काय पण. अशी मानसिकता जणू काही आजचा युगधर्म बनला आहे.  समाज माध्यमांनी प्रसिद्ध होण्याच्या प्रत्येकाच्या ईच्छेला अत्यंत 'स्वस्त-सहज-सुगम' व्यासपीठ उपलब्ध करुन दिलेले दिसते.  सध्या आपल्याला व्हॉट्सअप,इंस्टाग्राम,फेसबूक इत्यादी कोणत्याही सोशल मिडीया प्लॅटफॉर्मवर आपला 'सेल्फी' व्हायरल करण्यासाठी नको ते धाडस करुन जीव गमावणारे दिसतात. तसेच आत्महत्येचे थेट प्रसारण करणारे देखील दिसतात.  यामागे प्रसिद्धीसाठी हपापलेले समाज मानस दडलेले आहे.  प्रसिद्धीच्या महामारीने अखिल जगाला ग्रासलेला हा काळ आपण अनुभवत आहोत.  या आजाराचे नेमके निदान कन्फ्यूशियसप्रमाणेच आधुनिक काळातील ॲडी वॉरहोल हया जागतिक कलाक्षेत्रातील सुप्रसि...

मिसिसिपी नदीच्या प्रवाहातून एक वाफेची बोट पाण्याला कापत चाललेली असते.  बोटीवर काही नीग्रो गुलाम न्यू ऑर्लिन्सला विक्रीसाठी चालवले असतात.  दक्षिण अमेरिकेतील गुलामांच्या बाजारात हया मालाची विक्री  होणार असते.  मिस्टर हेली नावाचा काळया नीग्रोंचा 'गोरा' व्यापारी हा माल बोटीवर लादून चाललेला असतो.  त्यातील एक गुलाम बोटीमधून मिसिसिपीच्या पाण्याकडे पाहत असतो.  अमेरिकेतील केंटकी भागातील आर्थर शेल्बी आणि त्याची पत्नी एमिली शेल्बी हया शेतकरी जोडप्याकडे अनेक वर्ष गुलाम म्हणून त्याने काम केलेले असते.  आर्थिक अडचणीत आलेल्या त्याच्या मालक जोडप्याने अत्यंत जड अंतःकरणाने आपले दोन गुलाम विकण्याचा निर्णय घेतलेला असतो. विक्रीसाठी निश्चित करण्यात आलेल्या दोघांपैकी हा एक.  त्याच्या पत्नी आणि मुलांपासून तो आता कायमचा तोडला जाणार हया विचाराने तो अस्वस्थ होण्याच्या पलिकडे काहीही करू शकत नसतो.  गुलाम नीग्रो परिवाराची एकदा झालेली ताटातूट म्हणजे आयुष्यभराचा वियोग.  याची कल्पना प्रत्येक नीग्रो गुलामाप्रमाणेच त्याला ही होतीच.  त्याचे मालक असलेले ऑर्थ...