सम्यक

"महाशय आपले मन अथांग वेदनेने भरलेले दिसते.  आपल्याला केवळ एकाच प्रकारची धून वाजवता येते का? जर आपल्याकडे कोणी लक्ष देत नसेल तर आपण ही परोपकारच्या भावनेचा त्याग केला पाहिजे.  ही म्हण आपल्याला माहित नाही का? जर आपल्याला पोहता येत नसेल तर अशी एखादी जागा शोधा,जेथून आपण पायी चालत सहजपणे नदी पार करू शकतो."  एक अशिक्षित माणूस आपल्या डोक्यावरील धान्याचे बाचकं खाली ठेवत वाद्य वाजवणा-या कन्फ्यूशियस जवळ बसला.  'वेई' राज्याच्या राजधानीच्या शहरात आपल्या छोटयाशा भाडयाच्या घरासमोर अंत्यविधी प्रसंगी वाजवण्यात येणा-या संगीताची धून वाजवत बसलेल्या कन्फ्यूशियसची तंद्री हया माणसाच्या बोलण्याने भंग पावली.  त्या अशिक्षित माणसाच्या शब्दांमधील जीवनसंदेश त्याच्या अंतरमनापर्यंत पोहचला.  अचानक भानावर आलेल्या कन्फ्यूशियसने,"आपण अत्यंत योग्य सांगत आहात."  अशी प्रतिकिया दिली.  जणू काही त्या माणसाच्या जीवंत जीवनानुभवाने कन्फ्यूशियसच्या मनातील सर्व विषाद संपुष्टात आला होता. मात्र त्याच्या डोळ्यासमोर भूतकाळ उभा राहिला होता. ही घटना होती इसवी सन पूर्व ४९८ सालातील. ...

"कोणताही प्रामाणिक आणि जनकल्याणाची आस असलेला शासक स्वतःवरील टिकेचे सदैव स्वागत करत असतो.  तसेच जर त्याचे काही चूकत असेल तर त्यात सुधारणा करण्यात त्याला कोणाताही कमीपणा वाटत नाही."  असे कन्फ्यूशियस 'लू' चा राजा डिंग याला सांगत होता.  डिंग अत्यंत गांभीर्याने कन्फ्यूशियसचे विचार ऐकत होता आणि त्याप्रमाणे आपल्या शासनात सुधारणा करण्याचा प्रयत्न करत होता.  कन्फ्यूशियस आता लू राज्याचा मंत्रीमंडळाचाही सद्स्य बनला होता.  आपण आपले काम अत्यंत सचोटी आणि प्रभावीपणे करणे आवश्यक आहे.  याची जाणीव कन्फ्यूशियसला होती.  कारण त्याला राज्यकारभारत आपले तत्त्वज्ञान आणि त्याला अपेक्षित आदर्श प्रणाली राबवायची असेल तर स्वतःच्या प्रशासनातूनच याचा आदर्श निर्माण करावा लागणार होता.  त्यामुळे चेंगडू जिल्हयाचा प्रशासक म्हणून त्यानं अतिशय प्रभावी काम करण्यावर लक्ष केंद्रित केले.  एका वर्षातच त्याचे सुशासन पाहून राजा डिंग याने कन्फ्यूशियसची आपल्या मंत्रीमंडळात 'सार्वजनिक कार्य' मंत्री म्हणून नियुक्त केली. त्याचवेळी क्वी चा राजा देखील सुशासनासाठी त्याचे मार्गदर्शन घ...

एक दिवस कन्फ्यूशियस आपला शिष्य जिलूसोबत आपल्या विद्यालयात चर्चा करत होता.  'क्वी' राज्यातून परत आल्यानंतर त्याच्या विद्यालयाची प्रसिद्धी आणि विस्तार खूप वाढला होता.  दरम्यानच्या काळात 'लू' राज्याने अनेक राजकीय घडामोंडींचा आणि हुकूमशाहीचा अनुभव घेतला होता.  हया सर्व उलथापालथींमध्ये कन्फ्यूशियसचे विद्यालय मात्र सुव्यवस्थित सुरू होते.  कन्फ्यूशियस आणि जिलू गहन चर्चेत गढलेले असतांनाच झाऔ राजा डिंग याचा एक संदेशवाहक त्याच्या विद्यालयात राजाचा संदेश घेऊन हजर झाला.  संदेशाच्या खलित्यातील मजकूरात राजा डिंग याने कन्फ्यूशियसला लू राज्यातील 'चुंगडू' प्रांताचा प्रशासक नियुक्त करण्याचा प्रस्ताव मांडला होता.  चुंगडू प्रांत हा लू राज्याचा मध्यवर्ती प्रांत होता.  ज्यामध्ये लू राज्याच्या राजधानीचा देखील समावेश होता.  कन्फ्यूशियसने राजाचा प्रस्ताव जिलूला सांगितला, तेंव्हा जिलूला हा आपल्या गुरुचा अपमान वाटला.  कारण आपले आचार्य हे राज्याचे पंतप्रधान होण्याच्या पात्रतेचे आहेत.  असे जिलूला वाटत होते.  कन्फ्यूशियसने काही काळ विचार केला.  ...

"कोणत्याही राज्यकर्त्यानं किंवा प्रशासकीय अधिका-यानं ५ चांगले तत्त्व आणि ४ वाईट गोष्टींचा त्याग केला पाहिजे.  जनतेच्या पैशाचा अपव्यय न करता त्याचा वापर ख-या अर्थाने जनकल्याणासाठी वापर करणे.  आपल्या हाताखालील लोकांना आणि जनतेला असे कामं सांगणे की ज्यामुळे कोणाला त्रास होणार नाही आणि  त्याबद्दल तक्रार असणार नाही.  धनलोलुपतेचा त्याग करून आपले कर्तव्य पार पाडावे.  अहंकाराचे प्रदर्शन न करता स्वतःचा आब राखणा-या शैलीचा स्वीकार आणि कोणतीही क्रुरता न दाखवता स्वतःची प्रतिष्ठा-सन्मान टिकवणे.  हया पाच तत्त्वांचा स्वीकार करत असतानांच आपल्या व्यवस्थेतील कर्मचारी व जनता यांच्याशी क्रुरतेने वागणे,त्यांचे दमन-शोषण करणे,त्यांचे नुकसान-छळ करणे आणि त्यांच्या कार्याबद्दल त्यांची प्रशंसा करण्यात कंजुशी करणे,  हया चार गोष्टीचा त्याग करणे महत्वाचे आहे."  असे मत कन्फ्यूशियसने राज्यकर्ते आणि सरकारी अधिकारी यांच्या कार्यशैलीसंदर्भात मांडले आहे.  असे असले तरी अनेक राज्यकर्त्यांनी वा अधिका-यांनी तत्त्ववेत्त्यांचा सन्मान केला. मात्र  त्यांच्या आदर्श राज्य...